Mindfulness lijkt de nieuwe all-in-one solution voor alle problemen. Maar klopt dat ook? Bij welke problemen is mindfulness effectief en in welke gevallen niet? Studenten Toegepaste Psychologie zochten het uit, in het kader van hun vak Methoden van Psychologisch onderzoek. 

Geert Van Dun focuste zich op het nut van mindfulness bij angst en angststoornissen:

Inleiding

Onze prestatiemaatschappij brengt veel druk met zich mee en zorgt ervoor dat steeds meer personen te kampen krijgen met psychische problemen, waaronder angststoornissen. Om deze problemen het hoofd te bieden, zoeken velen een toevlucht in meditatie of yoga. Deze technieken kunnen ondergebracht worden onder de algemene noemer mindfulness.

Het begrip mindfulness

Mindfulness vindt zijn oorsprong in het Boeddhisme en kan omschreven worden als “de onbevooroordeelde observatie van de voortdurende stroom van interne en externe stimuli wanneer deze zich voordoen” (Baer, 2003, p.125). Zoals Bishop et al. (2004) het omschreven, bevat mindfulness 2 componenten: enerzijds aandacht en beleving en anderzijds het aannemen van een open en accepterende houding naar zowel interne als externe prikkels. Doordat mindfulness geassocieerd wordt met aandachtsregulatie kan dit personen in staat stellen om angstige situaties te overwinnen in plaats van er zich zorgen over te maken. Volgens Hayes (2002) hebben heel wat recente vooruitgangen binnen de gedragstherapie geleid tot psychotherapeutische technieken op basis van mindfulness, waarvan Mindfulness – Based Stress Reduction (MBSR) en Mindfulness – Based Cognitive Therapy (MBCT) de belangrijkste zijn. Deze twee vormen zijn gebaseerd op meditatie en worden toegepast in de vorm van een bodyscan, zitmeditatie en yoga oefeningen (Kabat-Zinn, 1990, zoals geciteerd in Norton, Abbott, Norberg & Hunt, 2015). Een MBSR programma is een groepsbehandeling die 8 weken duurt en bestaat uit meditatie, huiswerkopdrachten en educatie over het programma. Het programma heeft vooral als doel personen van op een afstand naar hun angstklachten te laten kijken (Segal, Williams, & Teasdale, 2002) en hen zich meer bewust maken van hun belevingen in het heden (Bishop et al., 2004). Een MBCT programma is afgeleid van het MBSR programma en is eveneens een groepsbehandeling. Meditatieoefeningen staan centraal en bovendien bevat MBCT ook cognitieve technieken en oefeningen afgeleid uit de cognitieve gedragstherapie (Fresco, Flynn, Mennin, & Haigh, 2011; Teasdale et al., 2000).

Wanneer angst een stoornis wordt

Angst is een normale reactie op een abnormale situatie en stelt ons in staat om onszelf te beschermen tegen dreigend gevaar. Echter, wanneer een angstreactie volgt op een niet  dreigende situatie of het angstniveau staat niet in verhouding tot de dreiging kan dit iemands dagelijks functioneren danig ondermijnen. In dit geval spreken we van een angststoornis (Nevid, Rathus & Greene, 2012).

Soorten angststoornissen

Er zijn verschillende angststoornissen te onderscheiden, maar dit literatuuronderzoek beperkt zich enkel tot een gegeneraliseerde angststoornis (GAS), sociale angststoornis, paniekstoornis en faalangst.
In de literatuur wordt een GAS omschreven als een veelvoorkomende stoornis waarbij iemand zich gedurende lange tijd zeer intensief en overmatig zorgen maakt (Brown & Barlow, 1992). Nevid et al. (2012) stellen dat deze stoornis een hoge comorbiditeit lijkt te hebben met depressie of andere angststoornissen zoals agorafobie en een obsessief-compulsieve stoornis.
Een tweede angststoornis waar dit literatuuronderzoek zich op richt is de sociale angststoornis, ook wel sociale fobie genoemd. Mensen die kampen met deze stoornis hebben schrik om een negatieve indruk achter te laten en mijden zoveel mogelijk sociale situaties (Kessler, Chiu, Demler, & Walters, 2005, zoals geciteerd in Norton et al., 2015). Ten derde wordt in dit literatuuronderzoek nagegaan of mindfulness zinvol kan zijn bij paniekstoornissen. Mensen die lijden aan deze stoornis krijgen onverwacht een paniekaanval. Een paniekaanval wordt gezien als een intense angstreactie waarbij de persoon een verhoogde arousal, snellere ademhaling, kortademigheid of moeite met ademhalen, zware transpiratie en lichamelijke zwakte of duizeligheid ervaart (Brysbaert, 2006). Angst en Vollrath (1991) voegen hier nog aan toe dat paniekstoornissen chronisch en terugkerend van aard lijken te zijn. Een laatste angststoornis waar deze paper zijn aandacht op richt is faalangst in academische contexten aangezien er een groeiende bezorgdheid is omtrent de impact van stress en mentale gezondheidsproblemen onder studenten uit het hoger onderwijs (Hunt & Eisenberg, 2010; Pinder-Amaker, 2012; Stallman, 2010, zoals geciteerd in Dundas, Thorsheim, Hjeltnes & Binder, 2016). Faalangst kan omschreven worden als een angst waarbij iemand niet in staat is om een taak te volbrengen zoals dat van hem of haar verwacht kan worden (Heltjens, Binder, Moltu & Dundas, 2015). 
Interventies gebaseerd op mindfulness zijn de laatste jaren enorm toegenomen in populariteit wat maakt dat het belangrijk is om te weten of en op welke manier mindfulness een invloed heeft op angststoornissen. Deze paper zoekt een antwoord op de vraag of mindfulness, meer bepaald MBCT en MBSR, zinvol is bij mensen die kampen met een gegeneraliseerde angststoornis, een sociale angststoornis, een paniekstoornis of faalangst.

Methode

Aan de hand van een literatuuronderzoek werd de nodige informatie verzameld om een antwoord te kunnen bieden op de onderzoeksvraag. In de databanken Google Scholar, Limo, Academic Search Complete, PsycArticles en PsycInfo werd de volgende zoekopdracht ingegeven: ((Mindfulness based cognitive therapy) OR MBCT OR (Mindfulness acceptance based therapy) OR MABT OR (Mindfulness Based Stress Reduction) OR MBSR) AND ((test anxiety) OR (social anxiety) OR (panic disorder) OR GAD). Respectievelijk leverde dit 11.800, 305, 9, 4 en 86 resultaten op. Om de resultaten verder te specifiëren werden nog enkele criteria gehanteerd. Ten eerste was het belangrijk dat de artikelen ‘peer-reviewed’ waren zodat de wetenschappelijkheid van de bron gegarandeerd kon worden. Ten tweede zijn er enkel artikels geselecteerd die gepubliceerd zijn na 2007 om zo de meest recente resultaten te bekomen. Als laatste criteria zijn er enkel bronnen uit de Engelse taal gebruikt zodat artikels in minder begrijpbare talen uitgesloten werden. Op basis van deze resultaten werden 8 bronnen geselecteerd die zowel wetenschappelijk als relevant waren. Eveneens werd er aanvullende informatie voor dit literatuuronderzoek gehaald uit twee handboeken.

Resultaten
Hieronder volgen enkele onderzoeken die gevoerd zijn om de hypotheses rond de effectiviteit van MBCT en MBSR bij angststoornissen te bevestigen of weerleggen. …

Gegeneraliseerde angststoornis
Kim et al. (2009) onderzochten of een MBCT programma meer effect heeft dan een controletherapie bij patiënten die kampen met een gegeneraliseerde angststoornis. Dit onderzoek toont aan dat er na het volgen van het programma significante dalingen in angstscores werden gevonden in vergelijking met personen uit de controlegroep. Hoge et al. (2014) zijn op hun beurt nagegaan of een MBSR programma daarentegen effectief kan zijn bij personen die kampen met een GAS. Uit hun onderzoek kan geconcludeerd worden dat MBSR de vermindering in symptomen van GAS lijkt te bevorderen door enerzijds personen vanop een afstand naar hun problemen te laten kijken (decentratie) en anderzijds door hen meer bewust te maken van hun belevingen in het heden (mindfulness). Meer specifiek lijkt decentratie een proces te zijn dat de psychologische angst vermindert terwijl mindfulness succesvol blijkt te zijn in het verminderen van piekergedrag. Het onderzoek van Evans et al. (2007) bevestigt de hierboven beschreven resultaten. Zij voegen hier nog aan toe dat deelnemers verklaarden dat ze na het onderzoek een blijvend effect ervaarden. Dit hebben ze onderzocht door deelnemers voor en na het MBSR programma te onderwerpen aan een zelfevaluatie. Via individuele vragenlijsten werd gepeild naar hun algemene gevoelens van angst, depressie, piekeren, een algemene gemoedstoestand en hun mindful denken.

Sociale angststoornis
Er is ook onderzoek gedaan naar personen die kampen met sociale angststoornissen. Piet, Hougaard, Hecksher & Rosenberg (2010) hadden als doel MBCT zowel afzonderlijk als in combinatie met cognitieve gedragstherapie (CGT) te testen bij individuen die kampen met een sociale angststoornis. Vergeleken met metingen aan de start van het programma bracht MBCT significante verbeteringen met zich mee. Deze resultaten waren minder frequent dan de verbeteringen die bekomen werden in de groep die het CGT programma volgde. De hypothese dat een behandeling van MBCT gecombineerd met CGT betere resultaten met zich mee zou brengen, werd verworpen. De onderzoekers stelden wel vast dat er gedurende één jaar een graduele verbetering plaatsvond. Evenals Piet et al. (2010) hebben ook Norton et al. (2015) hiernaar onderzoek gedaan. Zij voerden een meta-analyse uit om na te gaan of MBCT en MBSR kunnen fungeren als een op zichzelf staande behandeling of dat ze beter gebruikt kunnen worden als een behandeling bovenop een cognitieve gedragstherapie. Zij bevestigen de resultaten van Piet et al. (2010) door te stellen dat er een significant verschil waar te nemen is in scores voor het verminderen van de symptomen van een sociale angststoornis. Bovendien komt in deze analyse ook naar boven dat op lange termijn het welzijn van de persoon verbeterd is. Echter, als we dit resultaat gaan vergelijken met eerdere studies, lijkt het MBSR programma even effectief te zijn dan het uitvoeren van aerobe oefeningen. Bovendien blijkt uit deze meta-analyse dat er een evidentie bestaat om aan te nemen dat cognitieve gedragstherapie effectiever lijkt te zijn dan MBSR.

Paniekstoornis
Een andere populatie van mensen die lijden aan een angststoornis is onderzocht in het onderzoek van Kim et al. (2010). Zij hebben onderzoek gedaan naar MBCT als aanvullende behandeling bovenop farmacotherapie bij mensen die kampen met een paniekstoornis. Deelnemers werden onderworpen aan een MBSR programma in combinatie met een zelfevaluatie via verschillende vragenlijsten. Deze vragenlijsten moesten zowel aan het begin van het onderzoek als na 8 weken ingevuld worden en de vragen peilden naar hun algemene gevoelens van angst en paniek. De resultaten leren ons dat het volgen van een MBCT programma bij paniekstoornissen een significante daling van angstklachten met zich meebrengt. Na een periode van één jaar blijkt zelfs dat er bij een aantal patiënten niet langer een paniekstoornis gediagnosticeerd kan worden.

Faalangst
Een laatste angststoornis waar deze paper zich op richt wordt besproken in het onderzoek van Hjeltnes et al. (2015). Zij onderzochten op welke manier universiteitsstudenten hun ervaringen met een MBSR programma beschrijven en hoe ze dit programma gebruiken om manieren te vinden om om te gaan met hun faalangst tijdens examens en andere strubbelingen in het dagelijks leven. Uit deze resultaten blijkt dat het volgen van een MBSR programma niet enkel helpt voor de angsten die de studenten ervaarden tijdens de academische evaluatie te verminderen, maar ze dragen ook bij tot betekenisvolle veranderingen in verschillende domeinen van hun dagelijkse leven. Een vervolgonderzoek van Dundas et al. (2016) bevestigt deze resultaten en zij voegen hieraan toe dat studenten na het volgen van een MBSR programma een significante daling van zowel emotionele als cognitieve aspecten van faalangst ondervinden.  Bovendien ervaren ze een stijging van hun zelfvertrouwen en maken ze zich bewuster van hun eigen lichaam waardoor ze een betere balans vinden tussen studeren en vrije tijd.

Discussie
In deze paper is onderzocht of mindfulness, meer bepaald MBCT en MBSR, zinvol kan zijn bij mensen die kampen met een gegeneraliseerde angststoornis, een sociale angststoornis, een paniekstoornis of faalangst. Uit de besproken onderzoeken blijkt dat MBCT en MBSR een positief effect hebben op deze angststoornissen.
Mindfulness bij de behandeling van GAS toont significante dalingen in angstscores en bovendien blijken decentratie en mindfulness de symptomen van angst en piekeren te verminderen. Ook ervaren personen een blijvend effect na de behandeling. Echter, onderzoekers waarschuwen voor over-interpretatie van de resultaten gezien het een klein, niet gerandomiseerd onderzoek betreft (Evans et al., 2007; Hoge et al., 2014; Kim et al., 2009). De relatie tussen mindfulness en de behandeling van een sociale angststoornis is minder éénduidig. Onderzoekers suggereren dat MBCT significante verbeteringen met zich mee brengt, maar dat het volgen van een cognitieve gedragstherapie meer effect lijkt te hebben. Deze resultaten moeten met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden als gevolg van het gebrek aan studies, replicatie en de methodologische beperkingen. Hierdoor vermindert de betrouwbaarheid van de resultaten (Norton et al., 2015; Piet et al., 2010). Wat betreft de behandeling van paniekstoornissen is het niet duidelijk of de vermindering van angstsymptomen het gevolg is van de MBCT behandeling  of van farmacotherapie. Wel is zeker dat MBCT een significante daling van angstklachten met zich mee brengt (Kim et al., 2010). Tenslotte blijkt dat het volgen van een MBSR programma een positief effect heeft op academisch falen. Door het volgen van dit programma krijgen studenten meer zelfvertrouwen, brengt dit veranderingen mee in  hun dagelijks leven en vinden ze een betere balans tussen studeren en vrije tijd. Er kon echter niet onderzocht worden of de vermindering van angst het gevolg was van minder moeilijke examens. De prestatie op examens werd niet gemeten dus er kan niet geconcludeerd worden dat het MBSR programma de prestaties gunstig heeft beïnvloed (Dundas et al., 2016; Hjeltnes et al., 2015).

Het is belangrijk om weten dat mindfulness wel degelijk zinvol kan zijn in de behandeling van angststoornissen. Aangezien mindfulness mensen helpt om vanop een afstand naar hun problemen te laten kijken, kunnen ze afstand nemen van hun negatieve gedachtegang. Voorts kan het naar de praktijk toe belangrijk zijn om weten dat personen die kampen met een sociale fobie zo snel mogelijk behandeld dienen te worden. Ook dient er rekening gehouden te worden met het gegeven dat een MBCT – of MBSR programma 8 weken duurt

Tijdens het literatuuronderzoek zijn een aantal beperkingen naar voren gekomen. Ten eerste zijn er slechts vier angststoornissen besproken en de bekomen resultaten kunnen niet veralgemeend worden naar andere vormen van angststoornissen. Een tweede beperking volgens verschillende auteurs is dat vele onderzoeken bekritiseerd worden omwille van hun methodologie. Als derde beperkende factor moet er vermeld worden dat het niet in alle onderzoeken duidelijk is welke variabele het effect van mindfulness zou hebben kunnen beïnvloed. Ten vierde is er enkel onderzoek gevoerd naar volwassenen en als laatste beperkende factor kunnen we stellen dat in vele onderzoeken de verdeling tussen mannen vrouwen niet gelijk was.

Wanneer men in de toekomst verder onderzoek wil doen, is het aangewezen om klinisch onderzoek te voeren naar het potentiële effect van mindfulness based benaderingen. Ook kan men mindfulness en decentratie in andere populaties meten wat nuttig kan zijn om onderliggende dimensies van het psychologisch functioneren te identificeren (Evans et al., 2007; & Hoge et al., 2014). Voorts is het aangewezen om de invloed van mindfulness op een specifieke stoornis te meten zodat de invloed van andere variabele(n) kan uitgesloten worden. Verdere kwantitatieve studies kunnen best ook de effecten van interventies op faalangst onderzoeken en daarbij aansluitend de mate van academisch presteren en de algemene gezondheidstoestand (Hjeltens et al., 2015). Tot slot is het aangewezen om meer longitudinaal onderzoek te doen naar de invloed van mindfulness op angststoornissen.

Referentielijst

Angst, J., & Vollrath, M. (1991). The natural history of anxiety disorders. Acta Psychiatrica Scandinavica, 84(5), 446-452.

Baer, R. A. (2003). Mindfulness training as a clinical intervention: A conceptual and empirical review. Clinical psychology: Science and practice, 10(2), 125-143.

Bishop, S. R., Lau, M., Shapiro, S., Carlson, L., Anderson, N. D., Carmody, J., … & Devins, G. (2004). Mindfulness: A proposed operational definition. Clinical psychology: Science and practice, 11(3), 230-241.

Bögels, S. M., & Mansell, W. (2004). Attention processes in the maintenance and treatment of social phobia: hypervigilance, avoidance and self-focused attention. Clinical psychology review, 24(7), 827-856.

Borkovec, T. D., & Ruscio, A. M. (2001). Psychotherapy for generalized anxiety disorder. The Journal of clinical psychiatry, 62(suppl 11), 37-42.

Brown, T.A., & Barlow, D.H. (1992). Comorbidity among anxiety disorders: implications for treatment and DSM-IV. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60(6), 835-844.

Brysbaert, M. (2006). Psychologie. Academia press.

Dundas, I., Thorsheim, T., Hjeltens, A., & Binder, P.E. (2016). Mindfulness Based Stress Reduction for academic evaluation anxiety: a naturalistic longitudinal study. Journal of College Student Psychotherapy, 30:2, 114-131.

Evans, S., Ferrando, S., Findler, M.,  Stowell, C., Smart, C.,  & Haglin, D. (2007). Mindfulness-based cognitive therapy for generalized anxiety disorder. Journal of Anxiety Disorders, 22, 716-721.

Fresco,D.,Flynn,J.,Mennin,D.,& Haigh,E.(2011).Mindfulness based cognitive therapy. In J.D.Herbert & E.M.Forman(Eds.),Acceptance and mindfulness in cognitive behavior therapy: Understanding and applying the new therapies (pp. 57–82). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

Hayes SC. Acceptance , mindfulness, and science. Clinical Psychology: Science and Practice 2002;9:101-126

Hjeltnes, A., Binder, P.A., Moltu, C., Dundas, I. (2015). Facing the fear of failure: an explorative qualitative study of client experiences in a mindfulness-based stress reduction program for university students with academic evaluation anxiety. International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being, 10. 

Hoge, E.A., Bui, E., Goetter, E., Robinaugh, D.J., Ojserkis, R.A., Fresco, D.M., & Simon, N.M (2014). Change in decentering mediates improvement in Anxiety in Mindfulness-Based Stress Reduction for Generalized Anxiety Disorder. Cognitive Therapy and Research , 39, 228-235.

Kim, Y.W., Lee, S.H., Choi, T.K., Suh, S.Y., Kim, B., Kim, C.M., … & Yook, K.H. (2009). Effectiveness of Mindfulness-based cognitive therapy as an adjuvant tot pharmacotherapy in patients with panic disorder or generalized anxiety disorder. Depression and Anxiety, 601-606.

Kim, B., Lee, S.H., Kim, Y.W., Choi, T.K., Yook, K., Suh, S.Y., … Yook, K.H. (2010). Effectiveness of a mindfulness-based cognitive therapy program as an adjunct to pharmacotherapy in patients with panic disorder. Journal of Anxiety Disorders, 24, 590-595.

Nevid, J. S., Rathus, S. A., & Greene, B. (2012). Psychiatrie Een Inleiding. Pearson Education.

Norton, A.R., Abbott, M.J, Norberg, M.M., & Hunt, C. (2015). A systematic review of mindfulness and acceptance-based treatments for social anxiety disorder. Journal of clinical psychology, 71(4), 283-301.

Piet, J., Hougaard, E., Hecksher, M. S., & Rosenberg, N. K. (2010). A randomized pilot study of mindfulness-based cognitive therapy and group cognitive-behavioral therapy for young adults with social phobia. Scandinavian Journal of Psychology, 51, 403–410.

Segal, Z. V., Williams, J. M. G., & Teasdale, J. D. (2002). Mindfulness-based cognitive therapy for depression: A new approach to preventing relapse. New York: Guilford Press

Teasdale, J. D., Segal, Z. V., Williams, J. M. G., Ridgeway, V. A., Soulsby, J. M., & Lau, M. A. (2000). Prevention of relapse/recurrence in major depression by mindfulness-based cognitive therapy. Journal of consulting and clinical psychology, 68(4), 615.